„Radomskie Studia Humanistyczne” to rocznik przeznaczony do publikacji prac naukowych z zakresu historii, archeologii, historii sztuki, literaturoznawstwa, dialektologii, etnografii, kulturoznawstwa i dziedzin pokrewnych. Założeniem jest skupienie tematyki wokół dziejów, dziedzictwa i współczesności Radomia wraz z szeroko pojętym regionem – historyczną Sandomierszczyzną w międzyrzeczu Wisły i Pilicy.
Pięć pierwszych tomów rocznika ukazało się w latach 2013-2018. Wydawcą był Zespół Naukowy do Badań Dziejów Radomia, wpierw samodzielnie, następnie we współpracy kolejno z Miejską Biblioteką Publiczną i Ośrodkiem Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska” w Radomiu. Przeważała tematyka historyczna o szerokim przekroju czasowym, pojawiały się też artykuły z zakresu archeologii, historii sztuki i literaturoznawstwa. Ostatni, piąty tom miał charakter tematyczny – był poświęcony dziejom i kulturze radomskich Żydów.
Po okresie przerwy, wywołanym prozaicznym powodem braku finansowania, z inicjatywą wznowienia rocznika wyszła „Resursa Obywatelska”, która jest obecnie właścicielem tytułu. Radomskie Towarzystwo Naukowe z chęcią podjęło zaproszenie do wspólnego wydawania czasopisma. Tym bardziej, iż na radomskim forum regionalistycznym „Studia” wypełniają, obok rocznika Muzeum im. Jacka Malczewskiego „Arte Fakty”, lukę po „Biuletynie Kwartalnym RTN”. Ten, wbrew nazwie, był recenzowanym czasopismem naukowym, które ukazywało się w latach 1964-2011. Ogółem wydano 97 zeszytów w 93 woluminach, w podziale na 45 tomów odpowiadającym rocznikom. Również w tym czasopiśmie przeważała tematyka historyczna, jakkolwiek niektóre numery poświęcone były zagadnieniom społeczno-gospodarczym oraz przyrodniczym.
Niniejszy nowy tom VI Radomskich Studiów Humanistycznych ukazuje się jako zbiór dziesięciu prac. Z nich osiem jest plonem konferencji „Przemysł między Wisłą a Pilicą w XIX i XX wieku – dzieje i dziedzictwo”, zorganizowanej przez Radomskie Towarzystwo Naukowe w listopadzie 2022 roku. W tematykę sesji wpisują się również dwa teksty dodane później. Cztery pierwsze artykuły, dotyczące dziejów przemysłu w kilku ośrodkach regionu w wiekach XIX i XX, zamieszczone są w kolejności chronologicznej.
W pierwszym z nich, podanym w języku angielskim, dr Piotr Kardyś z oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Skarżysku-Kamiennej omawia proces uprzemysłowienia prywatnych posiadłości ziemskich, na przykładzie dóbr Ćmielów i Szydłowiec. Oba miasta związane były niegdyś z rodem Odrowążów, który zajmuje poczesne miejsce w polu zainteresowań badawczych autora. Stawia on tezę, iż te niewielkie miasta stanowią wyróżniające się przykłady celowych działań na rzecz budowy przemysłu, co jest zasługą ich późniejszych właścicieli, Małachowskich i Radziwiłłów. Należący do tegoż samego oddziału PTH Marcin Janakowski za przedmiot swoich badań przyjmuje Suchedniów, który w XIX wieku był nie tylko ośrodkiem hutnictwa żelaza, ale i siedzibą państwowych podmiotów nadzorczych, okresowo również dla całego Zagłębia Staropolskiego. Autor zadaje ciekawe pytanie, na ile tak duże znaczenie Suchedniowa przekładało się na możliwości rozwoju zawodowego miejscowej społeczności.
Autorką następnego artykułu jest Marta Wiktoria Trojanowska z Radomskiego Towarzystwa Naukowego, zajmująca się dokumentacją zabytkowego detalu architektonicznego Radomia, w tym zwłaszcza ceramiki. Teraz rozszerza zakres swoich badań o dzieje radomskich zakładów wyrabiających kafle piecowe. Do wątku społecznego w rozwoju przemysłu wraca Marcin Medyński, kolejny członek oddziału PTH w Skarżysku-Kamiennej. Napływ wysoko kwalifikowanych kadr do tego młodego ośrodka wywołało wpierw powstanie głównej stacji węzłowej kolei dęblińsko-dąbrowskiej w roku 1885, a następnie – budowę zakładów zbrojeniowych w ramach Trójkąta Bezpieczeństwa II Rzeczypospolitej.
Od Trójkąta Bezpieczeństwa rozpoczynają się także dzieje państwowego przemysłu w okresie międzywojennym w Radomiu. Znaczący wpływ na uprzemysłowienie miasta miały jego władze samorządowe. Zagadnienie to opisuje Piotr Adam Tusiński, profesor Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, w najdłuższej rozprawie zawartej w niniejszym tomie. Wpierw szeroko omawia on uwarunkowania prawne działań władz miasta na rzecz industrializacji oraz czynniki lokalizacji przemysłu w Radomiu; tu sięga również do okresu przed odzyskaniem niepodległości. Druga część pracy to opis działań samorządu, zarówno podejmowanych z własnej inicjatywy, jak i w związku z inwestycjami państwowymi.
Kolejne trzy teksty to krótsze przyczynki, również recenzowane. Dwa z nich, podane przez członków Radomskiego Towarzystwa Naukowego, dotyczą materialnego dziedzictwa przemysłu bądź rzemiosła w przestrzeni Radomia i regionu. Olga Stawczyk jest odkrywczynią – w wymiarze naukowym – żeliwa w zabytkowej architekturze Radomia. Liczba ponad dwustu klatek schodowych o metalowej konstrukcji nie znajduje odpowiednika w skali kraju. Autorka poszukuje rodowodu tego zasobu na podstawie zachowanych znaków producenckich. Znamiona wytwórców są również przedmiotem opracowania Pawła Putona. Na podstawie obszernej własnej dokumentacji małego budownictwa sakralnego na Radomszczyźnie autor przedstawia zestawienie sygnatur ponad trzydziestu zakładów kamieniarskich.
Krzysztof Głowacki z Archiwum Państwowego w Radomiu charakteryzuje pozostające w jego zasobie źródła do dziejów radomskiego przemysłu w XX wieku. Wskazanie konkretnych zespołów archiwalnych i dokumentów, dotyczących zwłaszcza najbardziej znanych zakładów, może być ułatwieniem dla zainteresowanych badaczy. Następnie Beata Wojciechowska z Muzeum Historii Najnowszej Radomia przybliża ideę niedawnego powołania tej placówki oraz charakteryzuje zgromadzone zbiory. Wśród nich znajdziemy marki uznawane za ikoniczne dla radomskiego przemysłu. Wreszcie zamiast redakcyjnego posłowia zamieszczamy krótki przyczynek, w którym dr Łukasz Zaborowski zwraca uwagę na górnicze dziedzictwo Zagłębia Staropolskiego utrwalone w nazwiskach współcześnie używanych w regionie. To owoc przypadkowego odkrycia, które było zaskoczeniem dla samego autora. Dwa ostatnie teksty to materiały nierecenzowane.
Poprzednie numery naszego rocznika ukazywały się wyłącznie jako tomy drukowane. Od bieżącego tomu wersją podstawową czasopisma jest postać elektroniczna. Założeniem jest publikacja tekstów w systemie otwartym – bezpłatnie dla autorów i czytelników. Na stronie internetowej pod adresem rocznik.radom.pl dostępne są już także wszystkie archiwalne numery.
Zapraszamy do współpracy przy tworzeniu kolejnych tomów naszych „Studiów”. Jednocześnie wszystkim odbiorcom tomu niniejszego życzymy inspirującej (i krytycznej) lektury.
Redaktorzy numeru:
Marcin Kępa
Łukasz Zaborowski