Nie masz kraju jako Polska, nie masz ziemi jak Radomska
– tak mawiali niegdyś jej obywatele. Radomskie to jedna z kolebek polskości. Tutejszy język dzięki Janowi Kochanowskiemu stał się korzeniem literackiej polszczyzny. Kolberg, ojciec polskiej etnografii, zwracał uwagę na wyjątkowość radomskiej muzyki ludowej. Dla Jacka Malczewskiego natchnieniem były radomskie krajobrazy, a także stroje, należące do najbardziej pierwotnych w Polsce.
Ziemia Radomska stanowiła północno-zachodnią część Województwa Sandomierskiego, a wraz z nim – Małopolski. Graniczyła z Ziemią Łęczycko-Sieradzką oraz Mazowszem czerskim i rawskim. To wysunięcie regionu Radomia ku środkowi polskiego obszaru etnograficznego sprawi, iż stanie się on jednym z centrów życia politycznego i kulturalnego.
Jagiellonowie doceniają strategiczne położenie Radomia na najkrótszej trasie między Krakowem a Wilnem. Tutaj w roku 1401 zawarto unię radomsko-wileńską. Na zamku radomskim przebywają wszyscy królowie polscy z litewskiej dynastii. Pobliska Puszcza Jedlneńska (dziś Kozienicka) stanowi ulubione miejsce polowań Władysława Jagiełły. W Jedlni wyda on sławny przywilej Neminem captivabimus, zapewniający szlachcie nietykalność osobistą.
Królewska puszcza dostarcza drewna na most pontonowy, powstały pod Kozienicami i spławiony w dół Wisły, po którym wojska Jagiełły przeprawiają się idąc pod Grunwald. Wcześniej Jagiełło nawiedza bliskie mu sanktuarium Świętego Krzyża, górujące w sercu Sandomierszczyzny. To stąd pochodzi jagielloński podwójny krzyż, do dziś widniejący na tarczy rycerza litewskiej Pogoni.
Radomski zamek stanowi wiano – i rezydencję – polskich królowych. Na dworze królowej Zofii, małżonki Jagiełły, działa Mikołaj z Radomia – pierwszy znany z imienia twórca muzyki polifonicznej w Polsce. Radom pełni funkcję królewskiego miasta rezydencjalnego w szczególności za długiego panowania Kazimierza Jagiellończyka. Tu mieszka z dziećmi królowa Elżbieta Rakuszanka, znana jako „Matka królów”. Epizodem tego okresu są radomskie rządy nad Koroną świętego Kazimierza królewicza.
W roku 1505 w Radomiu odbywa się Sejm Walny Rzeczpospolitej. Uchwalona wówczas konstytucja Nihil novi uznawana jest za początek demokracji parlamentarnej w Polsce, ponadto za cezurę między średniowieczem a okresem nowożytnym. Przyjęty na sejmie w Radomiu Kodeks Łaskiego to pierwszy pełny zbiór prawa obowiązującego w Koronie. W jego pierwszym wydaniu – rycina ukazująca obrady Sejmu Radomskiego to najstarsze przedstawienie obrazowe polskiego parlamentu.
Na początku XVI wieku najwyższe urzędy w państwie dzierżą Odrowążowie-Szydłowieccy: Mikołaj, wcześniej kasztelan i starosta radomski, zostaje podskarbim wielkim koronnym; jego brat Krzysztof – kanclerzem wielkim koronnym. Ich rodowy Szydłowiec, przebudowywany równolegle z Wawelem, uchodzi za pierwsze w Polsce renesansowe założenie krajobrazowe. Na mocy przywileju Zygmunta Augusta Szydłowiec staje się depositorium ferri – składnicą żelaza – dla Województwa Sandomierskiego. Tutejsze Zagłębie – dziś zwane Staropolskim – jest największym okręgiem przemysłowym Rzeczpospolitej.
Prekursorami przemysłu w regionie byli biskupi krakowscy, których dobra sąsiadują z włościami Odrowążów. Z mecenatu biskupów korzysta Jan Kochanowski, najsławniejszy obywatel Ziemi Radomskiej. To on, zyskawszy wpierw doskonałą biegłość w poezji łacińskiej, wznosi polszczyznę na wyżyny literatury europejskiej. We współpracy z Poetą muzyk Mikołaj Gomółka – mieszczanin z wojewódzkiego Sandomierza – tworzy „Melodie na Psałterz Polski”. To pierwsze znane w dziejach muzyki światowej opracowanie wszystkich 150 psalmów przez jednego kompozytora do przekładu jednego pisarza. Gomułka po mistrzowsku dobiera wyraz muzyczny do melodyki języka polskiego. Z cechami naszego języka i muzyki renesansowej wiąże się trójmiarowy rytm oberkowy, wyróżniający polską muzykę ludową. A to właśnie w Radomskiem ober jest grany na szczególnie ruchliwą nutę, jak zauważy urodzony w Przysusze Oskar Kolberg.
Na „pieczęci ziemskiej powiatów radomskich” tarczę herbową podtrzymują polski orzeł i flisak wiślany. To właśnie „w tym tu sławnym, w cnotę i w chleb bogatym radomskim kraju” Sebastian Klonowic opisze „Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi.” W wiekach XVII i XVIII Radom jest miejscem sesji Koronnego Trybunału Skarbowego. Pozostałością wielkich zjazdów szlacheckich jest nazwa radomskiej dzielnicy: Obozisko. Nie przypadkiem na pierwszych kartach Trylogii Zagłoba tłumaczy, czy dziurę w czole rzeczywiście wybito mu kuflem w Radomiu. Henryk Sienkiewicz dzieciństwo spędzał w rodzinnym majątku nieopodal Przytyka.
Z początkiem XIX wieku Radom przejmuje od Sandomierza status ośrodka administracyjnego dla międzyrzecza Wisły i Pilicy. W Księstwie Warszawskim departament radomski, w Królestwie Polskim województwo sandomierskie, gubernia sandomierska, I i II gubernia radomska – to kolejne jednostki mające siedzibę w Radomiu. W połowie XIX wieku do I guberni radomskiej należą Ojców i Pieskowa Skała pod Krakowem oraz Zagłębie Dąbrowskie przy granicy ze Śląskiem. W XX wieku rolę wojewódzkiego ośrodka administracji przejmują Kielce.
W XIX wieku odradza się Zagłębie Staropolskie. Stanisław Staszic tworzy „ciągły zakład fabryk żelaznych” w dolinie Kamiennej, liczne prywatne huty powstają wokół Garbu Gielniowskiego. Huta w Chlewiskach będzie działać do roku 1940 jako ostatnia w Europie opalana węglem drzewnym. Dziedzictwem Zagłębia Staropolskiego jest wyjątkowo duża liczba konstrukcji żeliwnych w radomskiej architekturze – dwieście klatek schodowych i setki fantazyjnie zdobionych balkonów.
Prekursorem nowoczesnego drogownictwa w XIX-wiecznym Królestwie jest Franciszek Ksawery Christiani, który przy osobiście zaprojektowanym trakcie warszawsko-krakowskim (do niedawna znanym jako droga krajowa 7) obierze sobie rezydencję w Orońsku. Majątek wkrótce nabędzie Józef Brandt, który stworzy tu Wolną Akademię Orońską, skupiającą nie tylko adeptów malarstwa, ale i miłośników sztuk wszelakich. Dziś jego posiadłość zajmuje ministerialne Centrum Rzeźby Polskiej; tej dziedzinie sztuki sprzyja bliskość złóż znakomitego piaskowca szydłowieckiego. Radomskie krajobrazy i pierwotny, ciemny strój ludowy to inspiracje również dla Jacka Malczewskiego, wiernego radomianina, jak sam się określa. Na jego obrazach dziewczęta – albo fauny – radomskim sposobem zarzucają na głowę charakterystyczne zapaski „zasobne” albo „burki na odziew”.
XX-wieczną kontynuacją Zagłębia Staropolskiego jest „II trójkąt bezpieczeństwa Polski” – pierwszy okręg przemysłu zbrojeniowego w II Rzeczpospolitej, później rdzeń Centralnego Okręgu Przemysłowego. Nowe zakłady zbrojeniowe powstają w Zagożdżonie-Pionkach, Radomiu i Skarżysku-Kamiennej. Wraz z nimi pierwsze całościowe założenia urbanistyczne. W odróżnieniu od późniejszych realizacji w Gdyni i COP łączą modernistyczną urbanistykę z poszukiwaniem historyzującego stylu narodowego w architekturze.
„Robotniczy Radom” w II Rzeczpospolitej jest ośrodkiem nie tylko ruchu, ale i myśli socjalistycznej. Ze radomskiej baronowskiej rodziny wywodzi się teoretyk tego nurtu Kazimierz Kelles-Krauz. Małżonka jego brata – Maria Kelles-Krauz – już w roku 1919 zostaje przewodniczącą radomskiej rady miejskiej jako pierwsza w Polsce kobieta. Socjalista Józef „Dziad” Grzecznarowski – wybitny prezydent Radomia w latach 20. – będzie posłem na Sejm zarówno w II RP i w PRL, a także ponoć jedyną osobą, która otrzyma Krzyż Niepodległości z Mieczami i Order Czerwonego Sztandaru.
Radomia nie lubi Witold Gombrowicz. Urodzony pod Opatowem w radomskiej guberni, chce zostać prawnikiem, lecz Tadeusz Przyłęcki – też prezydent Radomia – nie przyjmuje go na aplikację. Niespełniony Witold cierpi na kompleks młodszego brata. Starszym jest „Nidas” – Jerzy Szymkowicz-Gombrowicz, redaktor „Życia Radomskiego” i Radia Kielce, niezrównany gawędziarz i piewca Radomia. To w jego opowieściach zachowają się anegdoty z radomskiej restauracji Wierzbickiego, po wizycie cesarza niemieckiego Wilhelma II okrzykniętej „najlepszą między Paryżem a Moskwą”…